نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجو دکترا مهندسی عمران، بخش مهندسی راه و ساختمان ،گروه مهندسی عمران ، دانشکده مهندسی 1 ، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
2 استادیار گروه مدیریت راهبردی،دانشکده مدیریت،دانشگاه علوم و فنون هوای شهید ستاری، تهران، ایران.
3 استادیار گروه مهندسی عمران، دانشکده مهندسی، مرکز آموزش عالی استهبان، دانشگاه شیراز، استهبان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
مقدمه
پدافند غیرعامل به‌عنوان یکی از کارآمدترین و پایدارترین روش‌های مقابله با تهدیدات، همواره در کانون توجه کشورهای مختلف جهان قرار داشته است. حتی کشورهایی با توانایی‌های نظامی بالا مانند آمریکا و روسیه نیز به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته‌اند. در جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی خاص و منابع فراوان نفت و گاز و همچنین سیاست‌های ضد استکباری و مواجهه با تهدیدات جهانی، پدافند غیرعامل از اهمیت بسیاری برخوردار است.
مفهوم امنیت ملی، همانند بسیاری از مفاهیم در علوم انسانی، دارای تعریفی ثابت و جامع نیست و به اقتضای زمان و شرایط، تغییراتی در آن ایجاد می‌شود. بااین‌حال، می‌توان گفت امنیت ملی به حفظ یا ایجاد شرایطی اطلاق می‌شود که در آن منافع و ارزش‌های حیاتی کشور از تهدیدات داخلی و خارجی مصون بمانند. از جمله عناصر کلیدی امنیت ملی می‌توان به حفظ قدرت در ابعاد نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، اعمال حاکمیت در امور داخلی و خارجی، مقابله بانفوذ و تهدیدات خارجی و جلوگیری از اقدامات مخرب و غیرقانونی دشمن اشاره کرد که ممکن است به تضعیف یا سرنگونی حکومت و دولت بینجامد (اسکندری، 1390: 23). پدافند غیرعامل، با تقویت زیرساخت‌های حیاتی و ارتقای قدرت ملی، همچون سپری مؤثر در برابر تهدیدات عمل کرده و از بروز آسیب‌های مخرب به جامعه جلوگیری می‌کند. این راهبرد، با تمرکز بر کاهش آسیب‌پذیری‌ها و افزایش تاب‌آوری، به تقویت توان دفاعی کشور و حفظ حاکمیت ملی کمک می‌کند. پدافند غیرعامل، به‌عنوان بخشی از سیاست‌های کلان امنیت ملی، با ترکیب دانش فنی و مدیریت ریسک، بستری مناسب برای توسعه پایدار فراهم می‌آورد.
امروزه جوامع و تمدن‌ها همواره در حال دست‌وپنجه نرم کردن با بحران‌های متعددی هستند. بحران[1] اشاره به وضعیتی دارد که در اثر حادثه‌های غیرمترقبه از حالت ایستا و عادی خود خارج‌شده است؛ این حوادث ممکن است بالقوه یا بالفعل باشند (سوری، 1394: 5-6). تهدیدات و ناپایداری‌های ناشی از جنگ، تروریسم، بلایای طبیعی، شیوع ویروس‌ها (Wamba, et al, 2022: 2397) و حملات سایبری به سیستم‌های اطلاعاتی، همگی از جمله بحران‌هایی هستند که می‌توانند امنیت و ثبات جوامع را به‌طورجدی به خطر بیندازند. این تهدیدات، علاوه بر آسیب‌های مستقیم به زیرساخت‌ها و منابع انسانی، باعث ایجاد بی‌ثباتی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می‌شوند. تاب‌آوری مفهومی است که در دهه‌های اخیر نقش مهمی در کاهش یا دفع اثرات تهدیدات ناشی از بحران‌های مختلف ایفا کرده است. این مفهوم با تقویت ظرفیت‌ها و توانمندی‌ها، به سازمان‌ها و جوامع کمک می‌کند تا در مواجهه با تهدیدات نه‌تنها خسارات را به حداقل برسانند، بلکه از این چالش‌ها به‌عنوان فرصتی برای بهبود و ارتقای ساختارها و عملکردها استفاده کنند. تاب‌آوری به‌عنوان یک رویکرد کلیدی در مدیریت بحران و توسعه پایدار مطرح‌شده و به بهبود پاسخ‌گویی و انطباق با شرایط متغیر کمک می‌کند (Wamba, et.al, 2022: 2396، Villar, et.al, 2023:2، Olcese, et.al, 2024: 1).
با ترکیب عناصر کلیدی موجود در مفاهیم پدافند غیرعامل و تاب‌آوری و در نظر گرفتن تهدید به‌عنوان عاملی که می‌تواند تنش ایجاد کند، می‌توان ارتباط میان این دو مفهوم را این‌گونه بیان کرد: اگر پدافند غیرعامل به‌گونه‌ای طراحی شود که یک دارایی در مواجهه با تهدیدات قادر باشد تنش‌های وارده را تحمل کند و امنیت و ایمنی آن را حفظ نماید و نیز توانایی سازمان‌دهی اجزای خود را به شکلی داشته باشد که عملکرد آن‌ها در شرایط بحرانی پایدار بماند، می‌توان گفت که آن دارایی در برابر تهدیدات تاب‌آور است (زینالی، 1401).
یکی از مشکلات اساسی در مطالعه تاب‌آوری، پراکندگی بیش از حد و سفارشی‌سازی زیاد این مفهوم برای موضوعات متنوع است. این امر باعث سردرگمی در استفاده از تاب‌آوری شده و بهره‌برداری مناسب از پیشرفت‌های به‌دست‌آمده در این زمینه را دشوار می‌سازد. بر این اساس، هدف این پژوهش، طراحی و ارائه مدلی مفهومی است که با رویکردی جامع، ارکان مختلف امنیت ملی را در برگیرد و به‌عنوان یک نقشه راه علمی و مؤثر در تصمیم‌گیری‌های راهبردی عمل کند. این مدل تلاش می‌کند با در نظر گرفتن حوزه‌ها، سیستم‌ها، ابعاد و خصوصیات تاب‌آوری که در مطالعات گوناگون بیان شده‌اند، استانداردی ایجاد کند که به‌عنوان پلی ارتباطی، این مفاهیم را به سایر رشته‌ها پیوند دهد. مدل مفهومی تحقیق، با نگاهی فرابخشی، می‌کوشد با بهره‌گیری از اصول تاب‌آوری، به کاهش آسیب‌پذیری‌ها و افزایش قابلیت انطباق در شرایط بحرانی کمک نماید و امکان استفاده بهینه از منابع و ظرفیت‌های موجود را فراهم سازد. بر این اساس، به تصمیم‌گیرندگان این امکان را می‌دهد تا با استناد به یک چهارچوب علمی و استاندارد، به شیوه‌ای کارآمدتر و مؤثرتر به تهدیدات پاسخ دهند.
این تحقیق، با توجه به هدف خود، به دنبال پاسخ‌گویی به سؤالات اصلی و فرعی زیر است تا به‌صورت جامع و نظام‌مند، سیستم‌ها، ابعاد و خصوصیات تاب‌آوری در پدافند غیرعامل را تبیین کرده و مدلی مفهومی مشخص برای آن ارائه دهد.
تحقیق حاضر در ابتدا با بررسی اسناد بالادستی شامل بیانات امامین انقلاب اسلامی، مبانی دینی، قانون اساسی و برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران آغاز شده و سپس با انجام یک مرور نظام‌مند در ادبیات علمی و اسناد کتابخانه‌ای، به دنبال پاسخ‌گویی به سؤالات تحقیق و تولید مدلی مفهومی پیش رفته است. در این راستا، از نرم‌افزار MAXQDA برای تحلیل کیفی و استخراج الگوها و مفاهیم کلیدی بهره گرفته‌شده است.
در جدول زیر مروری بر پیشینه پژوهش پیرامون موضوع تحقیق انجام شده است.
جدول1: پیشینه پژوهش
|
نویسنده |
موضوع |
یافته‌های پژوهش |
|
Fleming, et.al, 2008 |
تاب‌آوری، یک مفهوم در حال تکامل: مروری بر ادبیات مرتبط با تحقیقات بومی |
مقاله نشان می‌دهد مفهوم تاب‌آوری که ابتدا به معنای «بازگشت به حالت اولیه» بود، به‌مرور به رویکردی پیشگیرانه و فرصت‌محور تبدیل‌شده است. این تحول به شناسایی عوامل تقویت‌کننده تاب‌آوری در افراد، خانواده‌ها و جوامع منجر شده است. بسیاری از این عوامل از محیط بیرونی مانند خانواده، جامعه و فرهنگ نشئت می‌گیرند. مفهوم «تاب‌آوری مجدد» نیز بیان می‌کند که مواجهه با ناملایمات می‌تواند به رشد و توسعه فردی منجر شود. علاوه بر این، محققان نشان داده‌اند که تداوم فرهنگی، مانند حفظ زبان و حکومت محلی، می‌تواند در کاهش خودکشی جوانان بومی نقش داشته باشد. بااین‌حال، مدل‌های خطی معمول برای درک پیچیدگی‌های تاب‌آوری در جوامع بومی کافی نیستند و نیاز به رویکردهای جامع‌تر و بین‌رشته‌ای دارند. |
|
Guo, et.al, 2021 |
چهارچوب‌های ارزیابی تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی: مرور پیشینه پژوهش و وضعیت کنونی |
این مطالعه به بررسی چهارچوب‌های ارزیابی تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی می‌پردازد که در دو دهه گذشته به دلیل افزایش بلایای طبیعی و رویدادهای مخرب، با چالش‌های بسیاری مواجه شده‌اند. برای مقابله با این چالش‌ها، مفهوم تاب‌آوری معرفی‌شده و محققان و مؤسسات مختلف چهارچوب‌های گوناگونی برای ارزیابی و بهبود تاب‌آوری توسعه داده‌اند. این مقاله با مرور ۲۴ مقاله منتشرشده در دهه گذشته، به شناسایی و تحلیل ابعاد مشترک و شاخص‌های کلیدی چهارچوب‌های ارزیابی تاب‌آوری پرداخته و فرصت‌های پژوهشی آینده را پیشنهاد می‌دهد. نتایج این بررسی به پژوهشگران و متخصصان کمک می‌کند تا نگاهی جامع‌تر و عملی به تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی داشته باشند و از شاخص‌های عملیاتی و کاربردی برای بهبود تاب‌آوری استفاده کنند. |
|
Shevell et.al, 2021 |
مدل چندبُعدی تاب‌آوری: خانواده، جامعه، ملی، جهانی و تاب‌آوری بین نسلی |
این مقاله به بررسی پیچیدگی‌های تجربی و نظری پیرامون مفهوم «تاب‌آوری»، به‌ویژه در کاربرد آن برای کودکان و نوجوانان متأثر از جنگ، می‌پردازد. هدف این مقاله گسترش چهارچوب‌های مفهومی کنونی به رویکردی جامع و بین نسلی است که لایه‌های ملی، جهانی و بین نسلی تاب‌آوری را در نظر بگیرد و بر ماهیت مشترک یا ارتباطی تاب‌آوری تأکید کند. مدل چندبُعدی تاب‌آوری که معرفی می‌شود، سطوح کلان و خرد را ادغام کرده و سیستم‌های تسهیل‌کننده تاب‌آوری در سطوح خانواده، جامعه، ملی، جهانی و بین نسلی را شامل می‌شود. این چهارچوب مفهومی به ارائه مدل جامع و یکپارچه‌ای می‌پردازد که هر دو رویکرد از پایین به بالا و از بالا به پایین را برای تقویت تاب‌آوری ترکیب می‌کند و قدرت ارتباطات میان سیستم‌ها و ساختارهای اجتماعی را برجسته می‌سازد. |
|
Tarqi, et.al, 2021 |
اندازه‌گیری تاب‌آوری جامعه در برابر بلایا در سطوح محلی: یک چهارچوب تطبیق‌پذیر تاب‌آوری |
این پژوهش به بررسی موضوع ارزیابی تاب‌آوری جامعه در برابر بلایا می‌پردازد و تلاش می‌کند تا چهارچوبی تطبیق‌پذیر و جامع برای سنجش تاب‌آوری توسعه دهد. هدف اصلی این پژوهش شناسایی ویژگی‌ها و ابعاد کلیدی چهارچوب‌های موجود در ادبیات تاب‌آوری است تا با استفاده از آن‌ها، چهارچوبی ارائه شود که نیازهای متنوع ذی‌نفعان را برآورده کند. این مقاله با تمرکز بر استفاده از رویکردهای عینی و ذهنی در اندازه‌گیری تاب‌آوری، به دنبال پر کردن شکاف موجود در ادبیات فعلی و ارائه مدلی است که به بهبود درک و ارزیابی تاب‌آوری جامعه کمک کند. |
|
Wieland, et.al, 2021 |
دو دیدگاه در مورد تاب‌آوری زنجیره تأمین |
این تحقیق نشان می‌دهد که تاب‌آوری زنجیره تأمین می‌تواند از دو دیدگاه متفاوت بررسی شود: مهندسی و اجتماعی- اکولوژیکی. رویکرد مهندسی بر طراحی بهینه و مقاومت در برابر اختلالات تأکید دارد، درحالی‌که رویکرد اجتماعی- اکولوژیکی بر تطابق و تغییرات بلندمدت تمرکز دارد. برای مدیریت مؤثر زنجیره تأمین، ضروری است هر دو جنبه را در نظر گرفت و به یکپارچگی این دو رویکرد توجه کرد. |
|
Logan et.al, 2022 |
علم ریسک یک رویکرد یکپارچه برای تاب‌آوری ارائه می‌دهد |
این تحقیق نشان می‌دهد که ریسک و تاب‌آوری باید به‌طور یکپارچه و جامع مدیریت شوند. در این چهارچوب، تاب‌آوری به‌عنوان بخشی از مدیریت ریسک در نظر گرفته می‌شود و به تعامل و وابستگی متقابل پیشگیری و پاسخ به بحران‌ها می‌پردازد. رویکرد یکپارچه از طریق استفاده از علم ریسک و ابزارهای آن به بهبود تاب‌آوری کمک می‌کند و از تفکیک مجزا این اجزا جلوگیری می‌کند. همچنین، ادغام برنامه‌های تاب‌آوری با برنامه‌های کاهش ریسک، مانند برنامه‌های بالتیمور و لس‌آنجلس، نشان داده است که می‌تواند به بهبود کارایی و موفقیت در مدیریت بحران‌ها کمک کند. |
|
Troy, et.al, 2023 |
تاب‌آوری روان‌شناختی: چهارچوب تنظیم عاطفی |
این تحقیق به بررسی تأثیر تنظیم عاطفی بر تاب‌آوری می‌پردازد و چهارچوبی یکپارچه برای فهم و بهبود آن ارائه می‌دهد. چهارچوب مذکور بر اساس ترکیب رویکردهای مقابله‌ای و تنظیم احساسات شکل‌گرفته و به بررسی نحوه تعامل تنظیم عاطفی با زمینه‌های مختلف زندگی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهند که برای ارتقای تاب‌آوری، علاوه بر تمرکز بر تنظیم عاطفی فردی، باید به نحوه ارتباط افراد با محیط و تأمین منابع آموزشی، شغلی و مالی توجه کرد. هدف این چهارچوب، راهنمایی در توسعه مداخلات مؤثر برای بهبود تاب‌آوری در سطوح فردی و اجتماعی است. |
|
Ghouchani, et.al, 2023 |
ارزیابی کارایی عناصر زمینه‌ای در کاهش آسیب‌پذیری بافت‌های تاریخی شهری بر اساس اصول پدافند غیرعامل |
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که رعایت معیارهای بافت‌گرایی در بافت‌های تاریخی به همبستگی بیشتر اصول شهرسازی و دفاع منجر می‌شود. سازمان‌دهی این بافت‌ها براساس نیازهای پدافند غیرعامل اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا ارتباط متقابل تاریخ، مردم، فضا و فعالیت‌هایشان به پایداری و توسعه آن‌ها کمک می‌کند. همچنین، دفاع از هویت تاریخی فضا و نهادهای موجود نیازمند مشارکت نهادهای اجتماعی و شهروندان است. برای کاهش خسارات در بافت‌های تاریخی، ایجاد فضاهای چندمنظوره، تأمین دسترسی مناسب به شریان‌های شهری و توجه به ساختار چندمرکزی توصیه می‌شود. |
|
Mobarak, et.al, 2023 |
ارزیابی آسیب‌پذیری مساکن شهری از منظر پدافند غیرعامل |
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که محیط شهری نیازمند طراحی‌های پایدار و ایمن است که با رعایت اصول و ضوابط پدافند غیرعامل، مقاومت بیشتری در برابر تهدیدات ایجاد کنند. استفاده از شاخص‌های کیفیت مسکن و تحلیل‌های مربوط به مخاطرات طبیعی و انسانی از جمله راهکارهای مؤثر برای ارتقای امنیت شهری به شمار می‌روند. این پژوهش با استفاده از مدل‌های آماری و روش‌های تحلیل چند معیاره، به این نتیجه رسیده است که بهبود کیفیت مسکن و زیرساخت‌های شهری می‌تواند نقش مهمی در کاهش آسیب‌پذیری شهرها در برابر تهدیدات مختلف ایفا کند. همچنین، برنامه‌ریزی شهری باید بر اساس ارزیابی دقیق خطرات و با در نظر گرفتن ویژگی‌های محیطی و اجتماعی انجام شود تا پایداری و ایمنی در برابر تهدیدات طبیعی و انسانی افزایش یابد. |
|
Datola, 2023 |
اجرای تاب‌آوری شهری در برنامه‌ریزی شهری: چهارچوبی جامع برای ارزیابی تاب‌آوری شهری
|
تاب‌آوری شهری به‌عنوان رویکردی تحول‌آفرین به الگوی مرکزی در سیاست‌گذاری شهری تبدیل‌شده و پیامدهای چندوجهی دارد که شامل انتخاب رویکرد مناسب و تعریف چهارچوب ارزیابی برای پوشش همه ویژگی‌های تاب‌آوری شهری می‌شود. این پژوهش با بررسی ادبیات موجود، به تحلیل رویکردها و تعاریف مختلف تاب‌آوری شهری پرداخته و چهارچوب جامعی ارائه می‌دهد ابعاد تاب‌آوری شهری و ظرفیت تاب‌آوری را شناسایی می‌کند. این چهارچوب می‌تواند به‌عنوان راهنمایی برای ارزیابی جامع تاب‌آوری شهری و توسعه روش‌های مناسب برای تقویت آن در برنامه‌ریزی شهری استفاده شود. |
|
Roberts, 2023 |
چهارچوب ریسک، پاداش و تاب‌آوری: سیاست‌گذاری یکپارچه در دنیای پیچیده |
این مقاله به بررسی چالش‌هایی می‌پردازد که کشورهای مختلف جهان در سال‌های اخیر با آن‌ها مواجه شده‌اند، از جمله اختلالات زنجیره‌های تأمین جهانی و استفاده از تجارت و امور مالی به‌عنوان ابزارهای فشار. این وضعیت، نگرانی‌ها درباره یافتن تعادلی میان ریسک، پاداش و تاب‌آوری را به مرکز توجه بحث‌های عمومی و سیاست‌گذاری‌ها کشانده است. در این مقاله، یک چهارچوب جدید به نام «ریسک، پاداش و تاب‌آوری» ارائه‌شده است که با تلفیق و یکپارچه‌سازی دیدگاه‌های مختلف از رشته‌ها و حوزه‌های گوناگون به توسعه این چهارچوب پرداخته می‌شود. مقاله به شناسایی محرک‌های هر عنصر، چگونگی ارتباط آن‌ها با یکدیگر و پیامدهای سیاستی ناشی از آن‌ها می‌پردازد. این مقاله به سیاست‌گذاران مدلی ذهنی جدید برای اندیشیدن و مواجهه با چالش‌های پیچیده سیاستی ارائه می‌دهد. |
|
Trucco et.al, 2023 |
ویژگی‌های معیارهای انعطاف‌پذیری در کاربردهای مقیاس کامل برای سیستم‌های زیرساخت وابسته به هم |
این مقاله نشان می‌دهد که زیرساخت‌های حیاتی نقشی کلیدی در زندگی روزمره دارند و تاب‌آوری آن‌ها به اولویتی برای سیاست‌گذاران و هدفی راهبردی برای بهره‌برداران تبدیل‌شده است. این موضوع موجب تلاش‌های تحقیقاتی برای اندازه‌گیری تاب‌آوری و توسعه معیارهای مختلف شده است. این مقاله با مرور نظام‌مند ادبیات موجود، معیارهای تاب‌آوری مناسب برای سیستم‌های زیرساختی شبکه‌ای را بررسی کرده و معیارهای جدیدی برای پوشش شکاف‌های موجود معرفی می‌کند. |
پیشینه پژوهش نشان می‌دهد که تاب‌آوری در زمینه‌های مختلف و در قالب‌های گوناگونی مورد بررسی قرارگرفته است. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت و ضرورت ایجاد چهارچوبی است که تاب‌آوری در چهارچوب پدافند غیرعامل را برای ارتقای امنیت ملی تعریف و هدایت کند. این چهارچوب می‌تواند به‌عنوان نقشه راهی برای پروژه‌ها و چشم‌اندازهای آینده عمل کند تا با استفاده از روش‌های صحیح، به مصون‌سازی و تقویت تاب‌آوری ملی دست‌یافت. ایجاد چنین چهارچوبی به هماهنگی بهتر در مدیریت بحران‌ها کمک می‌کند.
2-1. معرفی مفاهیم
پدافند غیرعامل: مجموعه اقداماتی که مستلزم به‌کارگیری سلاح نبوده و باعث کاهش آسیب‌پذیری، افزایش روحیه ملی، ارتقای عملکرد، تداوم فعالیت‌های ضروری و تسهیل مدیریت بحران می‌شود را پدافند غیرعامل می‌گویند (مجمع تشخیص مصلحت نظام، 29/11/1389).
تاب‌آوری: به توانایی یک سیستم برای بازگشت به حالت پایدار پس از اختلال اشاره دارد. این شامل مقاومت در برابر ناپیوستگی‌های سازمان‌یافته و سازگاری با محیط‌های جدید ریسکی می‌شود. درواقع، تاب‌آوری نه‌تنها به مقاومت در برابر چالش‌ها، بلکه به توانایی سیستم برای تغییر و بهبود در مواجهه با مخاطرات اشاره دارد (رحیمیان اصل و ملکی، 1400: 45).
سیر تکاملی تعاریف تاب‌آوری: تاب‌آوری معادل فارسی کلمه انگلیسی Resilience است. اصطلاح Resilience در زبان انگلیسی در اوایل قرن هفدهم از فعل لاتین Resilire به معنای دوباره به‌جای اول بازگشتن[2] (در دیکشنری کوتاه آکسفورد، ویرایش دهم) استخراج و معرفی شد (Mcaslan, 2010: 2). هیچ شواهدی از استفاده از این اصطلاح در هیچ اسناد دانشگاهی وجود نداشت تا زمانی که «تردگولد»[3] (1818) این اصطلاح را معرفی کرد تا یک خاصیت از چوب را توضیح دهد که چرا برخی انواع چوب قادر به تحمل بارهای ناگهانی و شدید بدون شکستن هستند. جامعه مهندسین عمران انگلستان این اصطلاح را در سال 1867 پذیرفت و اصطلاح تاب‌آوری را در کتابچه راهنمای مهندسی عمران خود در همان سال جای داد. سه دهه بعد، «مریمن»[4] تاب‌آوری را در انتشاری با نام، کتابی درباره مکانیک مواد و تیرها، ستون‌ها و شفت‌ها[5] به‌عنوان «یک اندازه‌گیری از توانایی یک ماده برای مقاومت در برابر ضربه» معرفی کرد. شدت ضربه ایجاد شده توسط جسم در حال سقوط، وابسته به وزن و ارتفاعی است که از آن سقوط کرده است؛ بنابراین، تاب‌آوری بالاتر یک ماده، ظرفیت بیشتری را برای تحمل کاری که ممکن است روی آن انجام شود به وجود می‌آورد (Merriman, 1899: 200).
در دهه‌های گذشته، تاب‌آوری به‌عنوان یک اصطلاح هنر، یک جامعیت عملیاتی و یک اصل ارتباط‌آمیز مهم، در جایگاه یک دیدگاه گسترده در بعضی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مسائل روزمره انسان ظاهر شده است. پیچیدگی معنی و کاربرد آن، دلیل بر اهمیت آن به‌عنوان یک روحیه بنیادین، در ربع اول قرن بیست و یکم است (White, et.al, 2016: 201). با وجود محبوبیت تاب‌آوری، دیدگاه در مورد معنا و کاربرد آن به طرز گسترده‌ای متفاوت است. این اصطلاح برای دامنه‌هایی از علوم همچون فیزیک، اکوسیستم‌ها، زنجیره‌های تأمین، افراد، جوامع، سازمان‌ها و کشورها به کار می‌رود و در رشته‌های مختلف تفسیرهای گسترده‌ای از این مفهوم وجود دارد؛ بنابراین با تکیه به یک تعریف واحد نمی‌توان واقعیت اصلی و اجماع نظری در خصوص تاب‌آوری را به تصویر کشید. بر این اساس در جدول 2، خلاصه‌ای از این تعاریف در ادبیات تحقیق گزارش شده است.
جدول 2: تعاریف موجود در ادبیات تحقیق پیرامون تاب‌آوری
|
نویسنده |
دامنه |
تعریف |
|
Gordon, 1978 |
فیزیک |
توانایی ذخیره انرژی کرنشی و انحراف الاستیک تحت بار بدون شکستن یا تغییر شکل. |
|
Pimm, 1984 |
فیزیک |
تاب‌آوری سرعت بازگشت یک سیستم به شکل اصلی خود است. |
|
Kofinas, 2003 |
اجتماعی |
دو نوع تاب‌آوری اجتماعی: 1. توانایی یک سامانه اجتماعی در تسهیل تلاش‌های انسانی برای شناخت و پیش‌بینی روندهای تغییر، کاهش آسیب‌پذیری‌ها و تسهیل سازگاری؛ 2. توانایی یک نظام اجتماعی- اکولوژیکی در حفظ الگوهای ترجیحی فعالیت اقتصادی. |
|
Bruneau, 2003 |
انجمن |
توانایی واحدهای اجتماعی در کاهش خطرات، مهار اثرات بلایا و اجرای فعالیت‌های بازیابی به نحوی که اختلالات اجتماعی را به حداقل رسانده و اثرات بحران‌های آینده را کاهش دهند. |
|
Longstaff, 2005 |
سیستم اکولوژیکی
|
توانایی یک فرد، گروه یا سازمان برای ادامه حیات (حداقل حفظ پایداری) در مواجهه با چالش‌های غیرمنتظره. این ویژگی در سیستم‌هایی پدیدار می‌شود که به‌خوبی با محیط خودسازگار هستند؛ راهبردهایشان محدود به یک الگو نیستند و دارای تنوع و قابلیت تطبیق بالایی هستند. |
|
Rose, 2007 |
اقتصادی (نهاد یا سیستم)
|
تاب‌آوری (دینامیک): سرعت بهبودی به‌وسیله آمادگی برای تطابق با سرعت پدیده به‌منظور دستیابی به وضعیت مطلوب. تاب‌آوری اقتصادی: توانایی حفظ عملکرد، به‌عنوان مثال، ادامه تولید، در مواجهه با شوک. تاب‌آوری ذاتی: توانایی مقابله با بحران‌ها. تاب‌آوری تطبیقی: توانایی در شرایط بحرانی برای حفظ عملکرد براساس نبوغ یا تلاش مستمر. |
|
Butler, 2007 |
شخصی |
سازگاری مثبت در مواجهه با شرایط تسکین‌دهنده؛ یعنی بازگشت به عملکرد اولیه پس از پشت سر گذاشتن یک چالش. |
|
Mayunga, 2007 |
جامعه |
توانایی یک سیستم برای جذب اختلالات و همچنان ادامه دادن به کارکردهای اصلی و ساختار خود با وجود تغییرات یا اختلالات. |
|
White, et.al, 2015 |
جامعه |
مفهوم تاب‌آوری جامعه (تاب‌آوری در برابر بلایا) به توانایی یک جامعه برای پیش‌بینی ریسک، محدود کردن تأثیر و بازیابی سریع از طریق بقا، تطبیق، تکامل و رشد در مواجهه با تغییرات ناآرام اشاره دارد. |
|
Noroozinejad Farsangi, et.al, 2019 |
فیزیک و مهندسی |
کلمه تاب‌آوری به‌عنوان توانایی یک سیستم برای حفظ یا به‌سرعت بازیابی عملکرد خود در مواجهه با رویدادهای شدید تعریف می‌شود. |
|
Chambers, et.al, 2019 |
سیستم اکولوژیکی |
ظرفیت یک اکوسیستم برای حفظ ساختار بنیادی، فرایندها و عملکرد خود (باقی ماندن به‌طور عمده بدون تغییر) با وجود فشارها، اختلالات یا گونه‌های مهاجم. |
|
U.S. Army Corps of Engineers (a), 2020 |
فیزیک و مهندسی |
تاب‌آوری به معنای توانایی پیش‌بینی، آماده‌سازی و سازگاری با شرایط متغیر و مقاومت، واکنش و بازیابی سریع از اختلالات است. این تعریف در «بولتن»[6] مهندسی و ساخت‌وساز (ECB)[7] بازتاب یافته و همچنین از کاربرد یک تعریف خاص‌تر از تاب‌آوری در پروژه‌ها نیز حمایت می‌کند که به معنای ظرفیت یک بخش، واحد یا سیستم برای تحمل بارهای زیاد موقتی (برای یک مدت زمان مشخص) است که باعث تغییر شکل دائم، آسیب یا کاهش عملکرد کمینه‌ای می‌شود و سپس در مدت زمان مشخصی به حالت و عملکرد اصلی خود باز می‌گردد. |
|
Belhadi, et.al, 2021 |
زنجیره تأمین |
تاب‌آوری زنجیره تأمین به توانایی زنجیره تأمین در آمادگی، پاسخ‌گویی و بازگشت به حالت پیشین یا حتی بهبودیافته پس از اختلالات، درحالی‌که به‌طور مداوم از این اختلالات یاد می‌گیرد و سازگار می‌شود، اطلاق می‌شود. |
|
Katsaliaki, et.al, 2022 |
زنجیره تأمین |
یک زنجیره تأمین تاب‌آور زنجیره‌ای است که برای مقابله با اختلالات آماده است و می‌تواند به‌طور مؤثر با آن‌ها کنار بیاید، عملیات را ادامه دهد و تأثیر رویدادهای غیرمنتظره را به حداقل برساند. |
|
Iftikhar, et.al, 2022 |
زنجیره تأمین |
تاب‌آوری به‌عنوان توانایی آماده شدن برای مقاومت در برابر اختلال و بازگشت به یک موقعیت تعادلی مطلوب‌تر در پاسخ به اختلالات تعریف می‌شود. |
|
Kennedy, et.al, 2022 |
جامعه و اقتصاد |
مفهوم تاب‌آوری را می‌توان به‌عنوان ظرفیت سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیکی و نهادهای درون آن، مانند شرکت‌ها تعریف کرد که اختلال را جذب کرده و در حین تغییر، دوباره سازمان‌دهی می‌شوند تا همچنان عملکرد، ساختار، هویت و بازخوردهای اساسی خود را حفظ کنند. |
|
Wamba, et.al, 2022 |
سازمان |
1. مفهوم «تاب‌آوری سازمانی» به روش‌های مختلفی نسبت داده‌شده است، از جمله به‌عنوان توانایی یک سازمان برای جذب مؤثر بحران‌ها، توسعه پاسخ‌های خاص به موقعیت‌ها و در نهایت انجام فعالیت‌های تحول‌آفرین برای بهره‌برداری از شوک‌های غیرمنتظره‌ای که ممکن است بقای سازمان را تهدید کنند؛ 2. ظرفیت تدریجی یک سازمان برای پیش‌بینی و تطبیق با محیط. |
|
Yin, 2022 |
زنجیره تأمین |
«تاب‌آوری زنجیره تأمین» به توانایی یک شرکت برای بازیابی از اختلالات زنجیره تأمین اشاره دارد. این مفهوم اغلب به دو بُعد تقسیم می‌شود: مقاومت که به حداقل رساندن تأثیر اختلالات اشاره دارد و بازیابی که توانایی از سرگیری عملیات عادی پس از اختلالات است. |
|
جامعه |
توانایی مقاومت و به‌سرعت بازیابی از حملات عمدی، حوادث، فاجعه‌های طبیعی و همچنین فشارها، شوک‌ها و تهدیدهای غیرمعمول که معطوف به امنیت ملی، اقتصاد و نظام سیاسی هستند. |
|
|
Tsolakis, et.al, 2023 |
زنجیره تأمین |
در زمینه زنجیره‌های تأمین، «تاب‌آوری هزینه-رقابتی» به توانایی زنجیره‌های تأمین برای حفظ عملکرد و رقابت‌پذیری با وجود چالش‌ها، اختلالات یا فشارهای خارجی اشاره دارد. |
|
Tortorella, et.al, 2023 |
زنجیره تأمین |
ظرفیت سیستم برای مقابله با پیامدهای رویدادهای ریسکی که نمی‌توان از آن‌ها اجتناب کرد، بازگشت به حالت اولیه یا حرکت به سمت یک وضعیت پس از اختلال که از نظر کارایی معادل یا بهبود یافته است. |
|
Villar, et.al, 2023 |
زنجیره تأمین |
تاب‌آوری یک قابلیت چندوجهی، شامل توانایی پیش‌بینی اختلالات، مقاومت در برابر آن‌ها، تطبیق با تغییرات و بازیابی از اختلالات پیش‌بینی‌شده و غیرمنتظره می‌شود. |
|
Ying, et.al, 2023 |
زنجیره تأمین |
تاب‌آوری به توانایی بازیابی از اختلالات و ادامه عملیات به‌طور مؤثر اشاره دارد. این مفهوم شامل عوامل مختلفی مانند انعطاف‌پذیری، تطبیق‌پذیری و افزونگی است. |
|
Akoo, et.al, 2024 |
شخصی |
تاب‌آوری به معنای توانایی بازگشت سریع به وضعیت قبلی پس از شوک است، اما با این نقد که این بازگشت نباید بدون ارزیابی انتقادی از مطلوبیت وضعیت قبلی صورت گیرد. |
|
Olcese, el.al, 2024 |
جامعه |
تاب‌آوری جامعه به معنای توانایی جامعه در واکنش و بازیابی از بلایا و شرایط اضطراری تعریف می‌شود. |
دفاع: به سلسله اقداماتی که انسان برای حفظ و حراست از حیات مادی، عقاید، سرزمین و ارزش‌های خود در برابر تهدیدات بالفعل و بالقوه انجام می‌دهد گفته می‌شود (واثق و حسینی نصیرآبادی، 1395: 94) که دارای دو نوع به شرح زیر است:
دفاع آگاهانه خود به دو نوع دفاع «عامل» و «غیرعامل» تقسیم‌بندی می‌شوند. به ابزار و قابلیت‌هایی که بتوان به‌وسیله آن‌ها در برابر تهدیدات و تهاجم دشمن مقابله مستقیم انجام داد، دفاع عامل گفته می‌شود (اصغریان جدی، 1386: 61). هر عمل بی‌سلاحی که آسیب‌پذیری انسان‌ها، ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها، تجهیزات، اسناد و راه‌های ارتباطی را در برابر تهدیدهای طبیعی یا انسان‌ساخت کاهش می‌دهد، به‌عنوان دفاع غیرفعال یا به تعبیری پدافند غیرعامل تعریف (Ghouchani, et.al, 2023: 1).
برای بررسی پدافند غیرعامل با توجه به ابعاد ملی و کلان، تلاش شده است که مبانی پدافند غیرعامل را در اسناد بالادستی مورد بررسی قرار گیرد. این اسناد شامل بیانات امامین انقلاب اسلامی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مبانی و آموزه‌های دینی و برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران، است. در این راستا، مطالعه و تحلیل این منابع نه‌تنها موجب شفاف‌سازی اصول و اهمیت پدافند غیرعامل می‌شود، بلکه مسیرهای مؤثری را برای تدوین و اجرای سیاست‌های پایدار و جامع در جهت تقویت امنیت ملی و تاب‌آوری کشور فراهم می‌سازد.
2-2. چهارچوب نظری
2-2-1. بیانات امامین انقلاب اسلامی
مجموعه‌ای از بیانات و رهنمودهای بنیان‌گذار انقلاب اسلامی(ره) درخصوص پدافند غیرعامل به شرح زیر است (فرزندی، 1401):
«به همه ملت بزرگوار ایران و مسئولین عرض می‌کنم چه در جنگ و چه در صلح، بزرگ‌ترین ساده‌اندیشی این است که تصور کنیم جهان‌خواران خصوصاً آمریکا و شوروی از ما و اسلام عزیز دست برداشته‌اند. لحظه‌ای نباید از کید دشمنان غافل بمانیم» (امام خمینی(ره)، بیانات، 04/09/۱۳58).
«... مسئله‌ای که می‌خواهم اکیداً به شما تذکر دهم این است که این معنا که نمی‌شود با قدرت‌های بزرگ طرف شد را از گوش‌هایتان بیرون کنید، شما بخواهید، می‌توانید. از صفر شروع کنید و با همین نیروی کم مبارزه کنید که پیروز خواهید شد، من از همین حالا می‌بینم که پیروزی از آن شما است» (امام خمینی(ره)، بیانات، 08/۱۲/۱۳۶۰).
«... در هر شرایطی باید بنیه دفاعی کشور در بهترین وضعیت باشد، مردم در طول سال‌های جنگ و مبارزه، ابعاد کینه و قساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس کرده‌اند، باید خطر تهاجم جهان‌خواران در شیوه‌ها و شکل‌های مختلف را جدی‌تر بدانند، ... با توجه به ماهیت انقلابمان در هر زمان و در هر ساعت احتمال تجاوز را مجدداً از سوی ابرقدرت‌ها و نوکرانشان باید جدی بگیریم» (صحیفه نور، ج ۲۱: 49).
«مادام که در احتیاجات صنایع پیشرفته دست خود را پیش دیگران دراز کنید و به دریوزگی عمر را بگذرانید، قدرت ابتکار و پیشرفت در اختراعات در شما شکوفا نخواهد شد» (صحیفه نور، ج21: 433).
«هر انسان مخلص و متعهدی که آمادگی دفاعی لازم را لازمه حیات جامعه اسلامی بداند در نزد خدا آبرو پیدا می‌کند» (امام خمینی(ره)، بیانات، 05/۱۰/۱۳۶۵).
«... رعایت اصول ایمنی و حفاظتی مراکز و صنایع و ایجاد پناهگاه‌های جمعی برای مردم و کارگران اختصاص به زمان جنگ ندارد بلکه طریقه احتیاط در هر شرایط است» (امام خمینی(ره)، بیانات، ۱۱/07/۱۳۶۷).
با توجه به این موضوع که یکی از اسناد بالادستی معتبر و شاخص، بیانات آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله‌العالی) است و همچنین پدافند غیرعامل از مهم‌ترین دیدگاه‌های رهبری برای ارتقا توان دفاعی کشور تلقی می‌شود؛ بخشی از بیانات ایشان[10] در جدول3، گزارش شده است.
جدول3: بیانات مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) پیرامون پدافند غیرعامل
|
بیانات |
تاریخ |
|
«... اگر مدیران کشور اهمیت این مسئله را درک نکنند و پدافند غیرعامل به‌طور شایسته توسعه پیدا نکند، کشور در معرض تهدیدهای بعضاً غیرقابل جبران قرار خواهد گرفت؛ بنابراین مسئولان بخش‌های مختلف کشور، چه بخش‌های نظامی و چه بخش‌های غیرنظامی، باید با پدافند غیرعامل همکاری کامل و لازم انجام دهند». |
06/08/1397 |
|
«پدافند غیرعامل مثل مصونیت‌سازی بدن انسان است، از درون ما را مصون می‌کند. معنایش این است که ولو دشمن تهاجمی هم بکند و زحمتی هم بکشد و ضرب و زوری هم بزند اثری نخواهد کرد این پدافند غیرعامل نتیجه‌اش این است». |
07/08/1391 |
|
«پدافند غیرعامل یک اصل خواهد بود برای همیشه، نه برای یک مقطع خاص. مستمر و همیشگی است انشاءالله». |
07/08/1391 |
|
«کاری کنیم که همت فقط مصروف به این نباشد که دشمن را منصرف کنیم یا برای مقابله خودمان را آماده کنیم، کاری کنیم که ما مصونیت در خودمان به وجود بیاوریم، این با پدافند غیرعامل تحقق پیدا می‌کند». |
07/08/1391 |
|
«اینکه ما به مسئله پدافند غیرعامل با نگاه علمی نگاه کنیم و مسئله را از سطح و ظاهر فقط نبینیم، بلکه ریشه‌های مسئله را پیدا کنیم و سازوکارهای عملی آن را کشف کنیم و ببینیم چه‌کار باید کرد این خوب است و راهش هم در دانشگاه‌ها و تحقیق است». |
07/08/1391 |
2-2-2. پدافند غیرعامل در مبانی دینی
پدافند غیرعامل مسئله تازه ظهوری نبوده است و از زمان قدیم و همراه با شروع جنگ‌های پیامبر اسلام (ص) در نبردهای ایشان مشهود بوده است. با توجه به این موضوع که قرآن کتابی برای تمامی نسل‌هاست و معجزه پیامبر اکرم (ص) است طبیعی است با بررسی آیات رهنمودهایی از پدافند غیرعامل برای مسلمین گنجانده شده باشد که در ادامه به چند آیه در خصوص پدافند غیرعامل پرداخته شده است:
قرآن کریم همواره توصیه به اصل آمادگی، مراقبت دائمی و استفاده از روش‌های مختلف داشته است؛ چنانچه می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعًا: ای اهل ایمان! [در برابر دشمن، مهیا و آماده‌باشید و] سلاح‌ها و ساز و برگ جنگی خود را برگیرید، پس گروه‌گروه یا دسته‌جمعی [به‌سوی جنگ با دشمن] کوچ کنید» (سوره نساء: 71). این آیه به همه جوامع مسلمانان در همه قرون و اعصار دستور جامع و کاملی می‌دهد که برای حفظ امنیت و دفاع از خویش دائماً مهیا و آماده باشند و هرگونه آمادگی اعم از مادی و معنوی مانند اقتصادی، فرهنگی، انسانی و نظامی را فراهم سازند (مکارم شیرازی، 1374، ج4: 3).
خداوند در آیه 60 از سوره مبارکه انفال می‌فرماید: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکمْ: و هرچه در توان دارید از نیرو و اسب‌های آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات] دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان که شما نمی‌شناسید و خدا آنان را می‌شناسد، بترسانید). از عصر نزول آیه تا امروزه این آیه مفهومی زنده و پویا داشته است، همچنین، باید بنیه دفاعی مسلمانان در زمینه‌های دفاعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، عقیدتی و ... چنان قوی باشد که توطئه‌های دشمن را از هر نظر خنثی کند. ازآنجاکه تأمین بودجه دفاعی نیاز به مشارکت عمومی دارد، مؤمنان برای انفاق و پشتیبانی‌های مالی و نیز به‌کارگیری هرگونه امکانات برای افزایش بازدارندگی مورد خطاب این آیه قرار می‌گیرند (قرائتی، ۱۳۸۳، ج۴: ۳۵۴).
یکی از اصول اساسی پدافند غیرعامل، حفظ پوشش و استتار در اجرای عملیات نظامی است. می‌توان این اصل را از توصیه‌های حضرت یعقوب (ع) به فرزندانش هنگام ورود به مصر برداشت کرد. قرآن کریم در آیه 67 سوره مبارکه یوسف نقل می‌کند که حضرت یعقوب (ع) برای بار دوم، فرزندانش را به‌سوی مصر می‌فرستد و به آن‌ها توصیه می‌کند که هنگام ورود به مصر، همگی از یک در وارد نشوید، بلکه از درهای مختلف و پراکنده وارد شوید.
2-2-3. پدافند غیرعامل در قانون اساسی
تجزیه‌وتحلیل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که به‌طور مستقیم از پدافند غیرعامل یاد نشده است، اما برخی اصول این موضوع را به‌طور ضمنی بیان کرده و نقش آن در حفاظت از امنیت ملت را تأکید می‌کنند که از جمله آن‌ها در زیر گزارش‌شده است:
2-2-4. پدافند غیرعامل در برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران 1403-1408
در فصل 22 برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران و در ماده‌های 102 و 103 به موارد زیر برای افزایش توان دفاعی کشور مرتبط با موضوع تحقیق اشاره دارد:
در این پژوهش از روش مرور نظام‌مند استفاده شده است. روش «مرور نظام‌مند»[11] یکی از انواع روش تحقیق کیفی است که برای بررسی پدیده‌ها و شناسایی مقوله‌ها بر اساس ادبیات پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این روش نظام‌مند، می‌توان مقوله‌های زیربنایی پدیده مورد مطالعه را شناسایی، طبقه‌بندی و تلخیص نمود. ابزار اصلی گردآوری داده‌ها در این روش مطالعات کتابخانه‌ای است. پژوهشگران برای انجام این تحقیق از نرم‌افزار MAXQDA بهره برده‌اند. این روش‌شناسی جامع، امکان تبیین دقیق‌تر و علمی‌تر مفاهیم مرتبط با موضوع پژوهش و توسعه چهارچوبی منسجم و کارآمد را فراهم می‌آورد.
پس از بررسی اسناد موجود با کلیدواژه و سپس بررسی عنوان و چکیده‌های مقالات دریافتی، 43 مقاله مورد بررسی تحقیق قرارگرفت که در جدول 4 گزارش شده است.
جدول 4: مقالات مورد بررسی در این پژوهش
|
شماره |
نویسندگان |
شماره |
نویسندگان |
|
1 |
آل‌کجباف و همکاران، 1398 |
23 |
Mayunga, 2007 |
|
2 |
غیاثوند و عبدالشاه، 1394 |
24 |
Naz, et.al, 2022 |
|
3 |
گل‌وردی، 1396 |
25 |
Noroozinejad Farsangi,et.al, 2019 |
|
4 |
یوسفی و طغیانی، 1395 |
26 |
Olcese, et.al, 2024 |
|
5 |
Akoo, et.al, 2024 |
27 |
Sadeghi, et.al, 2021 |
|
6 |
Al-Haidous,2022 |
28 |
Scholten, et.al, 2015 |
|
7 |
Belhadi, et.al, 2021 |
29 |
Stochino, et.al, 2019 |
|
8 |
Bonanno, et.al, 2005 |
30 |
Sutton, et.al, 2023 |
|
9 |
Chambers, et.al, 2019 |
31 |
Tendall, et.al, 2015 |
|
10 |
Deveci, 2023 |
32 |
Tortorella, et.al, 2023 |
|
11 |
Dowd, et.al, 2023 |
33 |
Tsolaski, et.al, 2023 |
|
12 |
Falk, et.al, 2022 |
34 |
U.K. Government, 2016 |
|
13 |
Fleming, et.al, 2008 |
35 |
U.S. Army Corps of Engineers(a), 2020 |
|
14 |
Hajipirlu, et.al, 2020 |
36 |
U.S. Army Corps of Engineers(b), 2020 |
|
15 |
Iftikhar, et.al, 2022 |
37 |
U.S. Army Corps of Engineers, 2023 |
|
16 |
Jasiūnas, et.al, 2021 |
38 |
Villar, et.al, 2023 |
|
17 |
Katsaliaki, et.al, 2022 |
39 |
Wamba, et.al, 2022 |
|
18 |
Kennedy, et,al, 2022 |
40 |
White, et.al, 2015 |
|
19 |
Liu, et.al, 2023 |
41 |
Ye, et.al, 2023 |
|
20 |
Mallet, 1856 |
42 |
Yin, 2022 |
|
21 |
Mallet, 1862 |
43 |
Ying et.al, 2023 |
|
22 |
Merriman, 1899 |
کدهای مفهومی احصا شده از مطالعه ادبیات تحقیق همراه با فراوانی آن‌ها در جدول 5 و ریز تحلیل این کدها در پیوست گزارش‌شده است.
جدول 5: کدهای مفهومی احصا شده در مرور نظام‌مند
|
شماره |
کدهای احصا شده |
تکرار |
شماره |
کدهای احصا شده |
تکرار |
||
|
1 |
تهدیدات |
به دست انسان |
25 |
11 |
ابعاد |
همکاری |
12 |
|
2 |
طبیعی |
29 |
12 |
سازمانی |
17 |
||
|
3 |
حوزه |
سیستم |
22 |
13 |
شخصی |
11 |
|
|
4 |
جامعه (کلان) |
19 |
14 |
فیزیکی و مادی |
16 |
||
|
5 |
پروژه |
7 |
15 |
خصوصیات |
آمادگی |
31 |
|
|
6 |
زیرسیستم |
محیط زیستی |
17 |
16 |
جذب |
36 |
|
|
7 |
اقتصادی |
24 |
17 |
بازیابی |
29 |
||
|
8 |
اجتماعی |
22 |
18 |
سازگاری |
34 |
||
|
9 |
زیرساختی |
25 |
19 |
کسب تجربه |
19 |
||
|
10
|
نظامی |
8 |
20 |
نتایج مثبت |
14 |
||
|
21 |
پاسخ جمعی |
9 |
|||||
نتایج نشان داده است که بحران به تهدیدات و رویدادهایی اشاره دارد که از نظر مقیاس، شکل یا زمان، غیرعادی هستند. تاب‌آوری به‌عنوان توانایی مقابله با تهدیدات و رویدادهای غیرعادی، اعم از برخوردهای دشمنانه، حوادث طبیعی مانند زلزله، طوفان، سیل، شیوع بیماری‌های همه‌گیر، شرایط ناگوار اجتماعی، شوک‌های اقتصادی، اختلال در فرایند، تقاضا، کنترل و محیط در زنجیره تأمین و ناملایمات زندگی فردی، شناخته می‌شود.
همچنین نتایج نشان می‌دهند که تاب‌آوری در سه حوزه اصلی کاربرد دارد. این سه سطح به یکدیگر وابسته و در سه حوزه پروژه، سیستم و جامعه قابل تعریف هستند. در این ساختار، یک پروژه از چندین بخش تشکیل شده، یک سیستم از چندین پروژه شکل می‌گیرد و تاب‌آوری جامعه شامل چندین سیستم می‌شود. تاب‌آوری در هر یک از این حوزه‌ها به‌طور متفاوت اعمال‌شده و ملاحظات خاص خود را دارد. این حوزه‌ها عبارت‌اند از:
4-1. زیرسیستم‌های تاب‌آوری
برای تحقق تاب‌آوری در سطح جامعه، ضروری است که تمامی سیستم‌های مختلف به‌صورت هماهنگ و مکمل یکدیگر عمل کنند. تاب‌آوری جامعه به‌عنوان یک مفهوم چندبُعدی، نیازمند تقویت زیرسیستم‌های مختلفی است که هر یک به‌صورت مستقل اما مرتبط با یکدیگر عمل می‌کنند. این زیرسیستم‌ها شامل بخش‌های اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی، زیست‌محیطی و نظامی هستند که در ادبیات تحقیق به‌تفصیل بررسی‌شده‌اند. هر یک از این زیرسیستم‌ها باید از طریق پروژه‌های در حال اجرا و با توجه به چالش‌ها و نیازهای خاص تقویت شوند. تنها از طریق این تعامل و هم‌افزایی بین زیرسیستم‌هاست که تاب‌آوری واقعی جامعه در برابر چالش‌ها و بحران‌های گوناگون تضمین می‌شود.
4-2. ابعاد تاب‌آوری
تاب‌آوری در ابعاد مختلف و با اهداف گوناگون تدوین می‌شود که نتایج نشان داده‌اند این ابعاد در چهار حوزه مادی و فیزیکی، شخصی، سازمانی و همکاری عرضه‌شده‌اند:
4-3. خصوصیات تاب‌آوری
نتایج نشان داده است که تاب‌آوری در ادبیات تحقیق معطوف به چند خصوصیت مشترک بوده است که این خصوصیات ارضاکننده مفهوم و هدف از تاب‌آوری بوده‌اند که به شرح زیر تعریف می‌شوند:
پدافند غیرعامل به‌عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در مقابله با تهدیدات، نقش به‌سزایی در ارتقای امنیت ملی و توسعه پایدار دفاعی کشور ایفا می‌کند. با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران و مواجهه با تهدیدات جهانی، اهمیت این رویکرد نمایان است. تاب‌آوری نیز به‌عنوان مفهومی که بر توانایی تحمل و مدیریت بحران‌ها تمرکز دارد، در کاهش اثرات منفی تهدیدات نقش حیاتی دارد. ترکیب این دو مفهوم می‌تواند به ایجاد ساختارها و دارایی‌هایی منجر شود که در مواجهه با تهدیدات مختلف، از جمله جنگ و حوادث طبیعی، پایدار باقی بمانند و امنیت کشور را تضمین کنند.
در این تحقیق، تلاش شده است تا با مرور نظام‌مند ادبیات تحقیق پیرامون تاب‌آوری، یک مدل مفهومی استخراج شود که مشخصه‌های تاب‌آوری را در یک چهارچوب واحد گردآوری کند. این مدل می‌تواند به‌عنوان یک نقشه راه برای پروژه‌ها و برنامه‌های آینده عمل کند، به‌گونه‌ای که تاب‌آوری را در چهارچوب پدافند غیرعامل برای ارتقای امنیت ملی تعریف و هدایت کند. ایجاد چنین چهارچوبی، نه‌تنها به بهبود هماهنگی در مدیریت بحران‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند مسیرهای مؤثری برای کاهش آسیب‌پذیری و افزایش امنیت ملی فراهم آورد.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که تاب‌آوری در سه حوزه اصلی شامل پروژه، سیستم و جامعه (کلان) مورد بررسی قرارگرفته است. همچنین نتایج نشان داده که ادبیات تحقیق در زمینه تاب‌آوری، این مفهوم را در پنج زیرسیستم اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی، زیست‌محیطی و نظامی مورد مطالعه قرار داده است. ابعاد مختلف تاب‌آوری که شامل فیزیکی و مادی، شخصی، سازمانی و همکاری متقابل هستند نیز در تحقیقات بررسی شده‌اند. یافته‌ها خصوصیاتی را برای یک تاب‌آوری مناسب ارائه کرده‌اند که این خصوصیات شامل آمادگی، جذب، بازیابی سریع، سازگاری با شرایط جدید، کسب تجربه، دستیابی به نتایج مثبت و پاسخ جمعی مؤثر است. این ویژگی‌ها نشان می‌دهد که تاب‌آوری نه‌تنها توانایی مقابله با تهدیدات و بحران‌ها را افزایش می‌دهد، بلکه به ارتقای عملکرد و امنیت در سطوح مختلف نیز کمک می‌کند.
مدل پیشنهادی، با ارائه بینش‌های کاربردی، چهارچوبی علمی برای سیاست‌گذاران فراهم می‌کند و ابزاری مؤثر برای کاهش آسیب‌پذیری‌ها و ارتقای ظرفیت دفاعی و تطبیقی کشور در مواجهه با بحران‌های طبیعی و انسانی ارائه می‌دهد. در شکل 2، مدل مفهومی تاب‌آوری در پدافند غیرعامل به تصویر کشیده شده است که ارتباط و تعامل میان مفاهیم و ابعاد مختلف تاب‌آوری در این چهارچوب را نشان می‌دهد.
شکل2: مدل مفهومی تاب‌آوری در پدافند غیرعامل
پیشنهادها
[1]. Crisis
[2]. Rebound
[3]. Tredgold
[4]. Merriman
[5]. Textbook on the Mechanics of Materials and of Beams, Columns and Shafts
[6]. Bulletin
[7]. Engineering and Construction Bulletin
[8]. The U.S. Department of Homeland Security
[9]. The U.S. Federal Emergency Management Agency
[10]. با استناد به نشانی www. khamenei.ir
[11]. Systematic Literature Review
[12]. Recovery
[13]. Adaptability
[14]. Gaining experience
[15]. Positive outcomes
[16]. Collective and coordinated response
پیوست:
ریز تحلیل اسناد مورد مطالعه و کدهای مفهومی احصا شده
|
شماره منبع |
شماره کدهای مفهومی احصا شده |
||||||||||||||||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
10 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
11 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
13 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
14 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
15 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
16 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
17 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
18 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
19 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
21 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
22 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
23 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
24 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
25 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
26 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
27 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
28 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
29 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
31 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
32 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
33 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
34 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
35 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
36 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
37 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
38 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
39 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
40 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
41 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
42 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
43 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
فهرست منابع
References
)